ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 10، دی 1402 ، شماره پی در پی 92

خلاقیت و ابتکار در ارتباطات برون‌متنی و درون‌متنی نظیره پردازان مخزن الاسرار نظامی

صفحه (209 - 232)
توران صفرپور ، شهرزاد نیازی (نویسنده مسئول)، عطامحمد رادمنش
تاریخ دریافت مقاله : دی 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : فروردین 1402

چکیده

زمینه و هدف: نظیره، بعنوان یکی از فنون شاعری و انواع ادبی، به معنای همانندسازی در محتوا و شکل یک اثر ادبی با متن از پیش تعیین شده ‌است. در نظیره پردازی به همانندسازی در برابر متن الگو پرداخته میشود؛ بنابراین هیچ متنی مستقل از دیگر متون نیست و از این طریق هر اثر هنری با تأثیرپذیری از اثر دیگر به کمال میرسد. عدم وجود یک شیوه و روش خاص برای نظیره گویی در قانون نظیره پردازی سبب شده ‌است خلاقیت شاعران نظیره گو مورد غفلت قرار گیرد. در پژوهشهای مختلف ارتباط برون‌متنی و درون‌متنی نظیره ها با یکدیگر و از طرفی با متن الگو نادیده گرفته شده ‌است. از این رو در این پژوهش کوشش شده است ارتباطات درون‌متنی و برون‌متنی مخزن‌الاسرار نظامی و نظیره پردازان آن بررسی و میزان نوآوری و خلاقیت نظیره سازان تحلیل و تبیین گردد.

روش مطالعه: این پژوهش با روش تطبیقی-توصیفی و تحلیلی انجام شده است.

یافته ها: ارتباط مخزن الاسرار نظامی و نظیره های آن، ماهیتی تقلیدی دارد؛ بطوری که اثر پسین، بازسرایی و بازآفرینی معنایی از پیش گفته شده در شکل و بافتی تقلیدی از شعر مخزن‌الاسرار است و این تقلید چیزی از ویژگیهای فردیِ مقلّد را در خود ندارد که سبب تفاوت وی از اثر الگو شود. این ارتباط، زمینه های تقلید، تداعی، تلفیق و وابستگی را شامل میشود.

نتیجه گیری: بین متون نظیره رابطۀ مستقیم یا غیرمستقیم وجود دارد و نظیره نویسی با شبکه ای آشکار از روابط درون‌متنی و برون‌متنی مواجه است که در جهت اثبات توانایی شاعر به ‌کار گرفته شده ‌است.

کلمات کلیدی
نظیره پردازی , مخزن‌الاسرار , نظامی گنجوی , برون‌متنی , درون‌متنی , خلاقیت.

• آلن، گراهام (1385)، بینامتنیت، ترجمۀ پیمان یزدانجو، تهران: نشر مرکز.
• احمدنژاد، کامل (1369)، تحلیل آثار نظامی گنجوی، تهران: علمی.
• احمدی، بابک (1380)، ساختار و تأویل متن، تهران: نشر مرکز.
• حافظ، خواجه شمس الدین محمد (1332) دیوان، به اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران: زوار.
• خانلری، پرویز (1346)، شعر و هنر، بی جا، بی نا.
• دهلوی، امیرخسرو (1361)، پنج گنج، تصحیح سعید نفیسی، تهران: جاویدان.
• زنجانی، برات (1384)، احوال و آثار شرح مخزن الاسرار نظامی گنجه ای، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1366)، صور خیال در شعر فارسی، تهران: آگاه.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1373)، موسیقی شعر، تهران: آگاه.
• شمیسا، سیروس. (1382)، سبک شناسی، تهران: فردوس.
• شیرازی، شاه داعی. (1339)، دیوان شاه داعی شیرازی، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: کانون معرفت.
• شیرازی، عبدی بیگ. (1974)، مظهر الاسرار، با مقدمه و تصحیح ابوالفضل هاشم اوغلی رحیموف، مسکو: دانش.
• طاهری، قدرت الله و هوشنگی، مجید. (1387)، «نقد بینامتنی سه اثر ادبی»، نقد ادبی، (4) 1، صص 129-151.
• عماد فقیه، عمالدین علی. (1356)، پنج گنج، به اهتمام رکن الدین همایونفر، تهران: آگاه.
• عنصر المعالی، کیکاووس. (1395)، قابوسنامه، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: علمی و فرهنگی.
• غزالی، مشهدی. (1372)، نقش بدیع، تصحیح و تعلیق مهدی ستودیان، پایان نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه فردوسی مشهد.
• فالر، راجر و دیگران. (1382)، زبانشناسی و نقد ادبی، ترجمۀ مریم خوزان و حسین پاینده، ویراست دوم، تهران: نشر نی.
• کادن، جی. ای. (1380)، فرهنگ ادبیات و نقد، ترجمۀ کاظم فیروزمند، تهران: شادگان.
• گیتی فروز، محمد علی. (1387)، دیوان بدر چاچی، تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
• مقدادی، بهرام. (1387)، فرهنگ اصطلاحات نقد ادبی، تهران: فکر روز.
• مکاریک، ایرنیا. (1385)، دانشنامۀ نظریه های ادبی معاصر، ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی، ج 2، تهران: آگه.
• ناظر زاده کرمانی، احمد. (1374)، تحلیل دیوان و شرح حال عمادالدین فقیه کرمانی، به کوشش فرهاد ناظر زاده کرمانی، تهران: سروش.
• نظامی عروضی، احمد ابن عمربن علی. (1372)، چهار مقاله، تصحیح محمد قزوینی، به اهتمام محمد معین، تهران: جامی.
• ولک، رنه. (1374)، تاریخ نقد جدید، ترجمۀ سعید ارباب شیرانی، تهران: نیلوفر.
• هاشمی کرمانی، شاه جهانگیر. (1957)، مظهر الآثار، به کوشش حسام الدین راشدی، جلد اول، کراچی.
• هلیدی، مایکل، م. الف. ک. (1983)، زبان وادبیات، ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران: نشر مرکز.
• یاکوبسن، رومن. (1963)، دو قطب استعاری و مجازی، ترجمۀ احمد اخوت، اصفهان: مشعل.
• Doostzadeh, Ali and lornejad, Siavash. (2012). “on themo dernpolitization of the Persian poet Nezami”, Caucasian center for Iranian studies, vol1.
• Glaiser, Natasha and penell, Sara. (2016). Didacticliterature in England, expertise constructed, 1500-1800.
• Halli day and m.a.k. (1997). The function analysis of English: aholliday approach, znded New Yourk Arnold.